نقد و بررسی ادله مخالفان «رحم جایگزین» به لحاظ اخلاقی

به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی استان قم، محدثه مولوی، پژوهشگر حوزه اخلاق پزشکی در سومین نشست همایش «بررسی فقهی، اخلاقی و حقوقی درمان ناباروری» که امروز، ۱۶ اسفندماه به همت مرکز درمان ناباروری جهاددانشگاهی قم در تالار اندیشه دانشگاه قم برگزار شد، اظهار کرد: رحم اجاره‌‎ای تعبیر درستی برای این اصطلاح نیست، زیرا علاوه بر ترجمه اشتباه از این اصطلاح ناخواسته نفع مالی را القا می‌کند و حال آنکه رحم جایگزین به هدف جلب منفعت مالی تنها یکی از انواع رحم جایگزین است؛ در اصطلاح رحم جایگزین یعنی توافق با بانوی صاحب رحمی که آمادگی خود را جهت بارداری برای زوج نابارور اعلام می‌کند به‌گونه‌­ای که پس از زایمان، نوزاد حاصل را به زوج نابارور تحویل دهد. بانوی صاحب رحم که حامل بارداری است، مادر جایگزین و زوج نابارور، والدین حقیقی فرزند تلقی می­‌شوند.
وی با اشاره به اینکه رویکرد محافظه‌کارانه (قائلان به عدم جواز) مخالفت کامل با انواع رحم جایگزین دارند و معتقدند رحم جایگزین، جدا کردن فرزندآوری از بافت کاملاً شخصی عمل زناشویی است، ادامه داد: در رویکرد سهل‌گیرانه (قائلان به جواز) موافقت کامل با انواع رحم جایگزین دارند و معتقدند رحم جایگزین به‌مثابه نوعی قرارداد فیمابین افراد آزاد و مستقل تلقی می‌شود. در رویکرد اعتدالی (قائلان به تفصیل) برخی از انواع رحم جایگزین، مانند نوع‌دوستانه را می‌پذیرند.
پژوهشگر حوزه اخلاق پزشکی گفت: تأکید بر تولیدمثل از راه معاشرت طبیعی و در چارچوب خانواده، نگاه ابزاری و کالا‌گونه به کودک و بانوی صاحب رحم (مادر جانشین)، رحم جایگزین، ناقض اصل آسیب‌­نرسانی، تأکید بر تولیدمثل از راه معاشرت طبیعی و در چارچوب خانواده از جمله ادله مخالفان رحم جایگزین است.
مولوی اضافه کرد: نقض حق کودک برای تولد در کانون خانواده و نقض حق او در شناخت والدین خود، کمرنگ شدن کارکرد‌های اصلی خانواده مانند تعهد اخلاقی میان زوجین برای بارداری، کم شدن مسئولیت والدینی در قبال فرزندآوری، سستی در انجام وظایف والدینی نسبت به کودک متولدشده و حتی احساس پشیمانی و واگذاری سرپرستی او به دیگری از جمله رایج‌ترین دلیلی است که در مخالفت با رحم جایگزین مطرح می‌شود و دارای جنبه‌های گوناگونی است؛ به همین جهت از نظر مخالفان استفاده از رحم جایگزین برای تولیدمثل، محکوم و غیراخلاقی است و حکم به عدم جواز آن می‌دهند.
وی با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد معقول نیست که تأکید صرف بر تولیدمثل از راه معاشرت طبیعی داشته باشیم به‌دلیل وجود موارد نقض در تاریخ بشر و طبیعت مانند تولد متفاوت حضرت عیسی(ع) و موارد خاص در طبیعت مانند بکرزایی و اینکه اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند، بیان کرد: پررنگ شدن کارکرد‌های خانواده و انجام مسئولیت‌های والدینی به جهت رسیدن زوجین به آرزوی دیرینه خود و تلاش مضاعف ایشان یک دیگر از مواردی است که نظر مخالفان را رد می‌کند.
پژوهشگر حوزه اخلاق پزشکی ادامه داد: نگاه ابزاری و کالا‌گونه به کودک و بانوی صاحب رحم (مادر جانشین) از جمله ادله مخالفان رحم جایگزین است، استفاده از رحم جایگزین، سبب می‌شود به جای انتظار کشیدن برای کودک به‌عنوان هدیه‌ای از جانب خالق هستی، آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به هدف ارضای علایق دیگران کالایی شوند؛ به همین جهت است که آلن ورهی (Alien Verhey) یکی از نویسندگان کتاب «فناوری‌های کمک باروری، اخلاقیات و کتاب مقدس» در مورد کالایی شدن برخی چیز‌ها هشدار می‌دهد و معتقد است کالایی شدن تولیدمثل باعث تحریف، فساد و تحقیر همه دست‌اندرکاران به ویژه کودک می‌شود.
مولوی گفت: مخالفان رحم جایگزین می‌گویند بانوی صاحب رحم نیز به‌عنوان وسیله و ابزاری برای نگهداری از جنین و جنین به‌عنوان کالایی تولید شده در دستگاه انسانی برای مقاصد و اهداف زوج درخواست‌کننده تلقی خواهد شد، که هر دو حالت از نگاه کرامت انسانی و هدیه بودن فرزند خارج است؛ اما به نظر بنده نباید نگاه کلی و یکسره ما به دیگر انسان‌ها نباید منحصراً ابزارگونه باشد، چه بسا در مواردی خود ما نیز نگاه ابزاری به یکدیگر داریم مانند درخواست انتقال خون یا پیوند کلیه بدون آنکه شأن و کرامت انسانی خدشه‌دار شود.
وی اضافه کرد: در ثانی اطلاق هدیه بودن بر کودک به چه دلیل است؟ آیا تغییر وسیله نگهداری به این اطلاق خدشه وارد می‌کند؟ اگر این چنین است پس باید میان تولد از طریق زایمان طبیعی و سزارین هم تفاوت قائل شد؛ یا میان نوزادی نارسی که در دستگاه نگهداری می‌شود و نوزادی که با رشد طبیعی متولد می‌شود؛ ذات کودک با نحوه نگهداری یا تغییر شیوه تولد تغییر نمی‌کند، پس تأثیری بر هدیه بودن او ندارد. در نتیجه این دلیل مخالفان نیز چندان قابل دفاع نخواهد بود.
مولوی با اشاره به اینکه مخالفان رحم جایگزین معتقدند که رحم جایگزین، ناقض اصل آسیب‌­نرسانی است، بیان کرد: این مخالفان معتقدند که استفاده از رحم جایگزین آسیب‌های احتمالی متعددی مانند آسیب­‌های جسمی، عاطفی یا مالی به مادر جانشین، آسیب به کودک، آسیب به دیگر فرزندان مادر جانشین و آسیب به جامعه را در پی دارد. مخالفان معتقدند دفع آسیب و ضرر محتمل عقلا ضروری است و استفاده از رحم جایگزین به جهت دفع آسیب‌های آن باید غیرمجاز یا حداقل محدود شود.
پژوهشگر حوزه اخلاق پزشکی در ادامه گفت: به نظر بنده مطالعات موردی در موارد عینی حاکی از عدم وارد آمدن آسیب جدی بر مادر جانشین یا کودک است. سوء‌استفاده از یک فناوری یا تکنیک دلیل منطقی بر حذف اصل آن نیست. همواره امکان سوء‌استفاده از هر تکنیکی وجود دارد. از این‌رو، باید میان نتایج منطقی و مستقیم یک تکنیک و نتایج ناخواسته یا جانبی آن تفاوت قائل شد.
مولوی یادآور شد: عدم قوت و استحکام کافی از دلایل مخالفان رحم جایگزین بود؛ بنابراین به این فناوری نیز می‌توان مانند دیگر تکنیک‌هایی که در طول اعصار مختلف به یاری بشر می‌آیند تا بیماری‌ها و نقص‌های او را جبران کنند، نگریست و پیامد‌های غیراخلاقی آن نظیر استثمار زنان، آسیب‌های ناشی از وابستگی زن به جنین درون رحم را نه با حذف کل فناوری که با اصلاح شیوه اجرای آن و بررسی عمیق‌تر در معرض تصمیم‌گیری درست قرار داد.