حسین حجت‌پناه:
عاشورا در متن و بطن خود، حکمت جاودان دارد
به گزارش روابط عمومی جهاد دانشگاهی واحد اتسان قم حسین حجت‌پناه، دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی در نشست «عاشورا؛ بازگشت به جاودانگی» که به همت کافه اندیشه سازمان دانشجویان جهاددانشگاهی قم و با همکاری کانون برهان دانشگاه قم سوم شهریورماه، به‌صورت مجازی برگزار شد، بیان کرد: در جلسه اول از سلسله جلسات گذشته بیان کردیم که اصولاً نگاه به واقعه عاشورا نباید نگاه صرفاً تاریخی باشد و برای آن دو دلیل ذکر کردیم، دلیل اول اینکه اگر ما صرفاً با دیدگاه تاریخی نگاه کنیم، در روایات و تفسیر‌های تاریخی اختلاف فراوان است و برخی از مباحث تاریخی نیز برای امروز ما قابل اثبات نیست و دسترسی به شرایط واقعی هم وجود ندارد.
وی افزود: دلیل دوم که مهم‌تر از دلیل اول است، این بود که اگر ما عاشورا را صرفاً به یک امر تاریخی تقلیل بدهیم، نمی‌توانیم نسبتی بین عاشورا و اکنون خود برقرار کنیم، امروز ما در یک شرایط زیستی و وضعیتی متفاوت با آن زمان قرار داریم و اگر قرار است عاشورا را گرامی بداریم باید این واقعه با وضعیت امروز زندگی ما پیوند داشته باشد.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی گفت: عاشورا باید به‌گونه‌ای بتواند مسائل ما را توصیف، تفسیر، تبیین و چاره‌اندیشی کند، اگر عاشورا نتواند مسائل امروز ما را برطرف کند، صرفاً یک کار مناسک‌گرایانه و تقویمی است؛ لذا باید عاشورا را در یک امر فراتاریخی دید و برای نگرش به امر فراتاریخی باید یک دیدگاه تئوریک داشت.
حجت‌پناه ادامه داد: در دیدگاه تئوریک مفاهیم و قضایا در یک پیوند مشخص و یک پیکربندی متناسب با یکدیگر قرار گرفته‌اند، بنابراین زمانی که تناسب پیکربندی بین مفاهیم و قضایا را درک کنیم، می‌توان گفت یک دیدگاه تئوریک داریم؛ به‌طور کلی در جلسات گذشته گفته شد که امروز ما در یک جهان مدرن زندگی می‌کنیم، در عین حال که این جهان مدرن است، عمیقاً پست‌مدرن نیز است و برخی از مؤلفه‌ها مانند اومانیسم، سکولاریسم، نیهیلیسم و... از مهمترین خصوصیات امروز جهان و جهانیان است.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی بیان کرد: ما دو گونه سازه تئوریک داریم، یکی اینکه اساساً بین خدا و انسان و آسمان و زمین انقطاع وجود دارد و اسم این دیدگاه را رویکرد غربی گذاشتیم، غربی به معنای یک غرب معرفتی مانند همان معرفتی که شیخ شهاب‌الدین سهروردی بیان کرده است که در غرب ارتباط بین زمین و آسمان قطع می‌شود پس نور می‌میرد.
وی گفت: نوع دیگری که براساس سازه‌های تفکر تقسیم‌بندی کردیم این بود که ارتباط بین زمین و آسمان همیشه، بلافصل و بلاانقطاع برقرار است و رویکرد شیعی در قسمت دوم قرار می‌گیرد؛ در نگاه شیعی مفهومی به نام مفهوم امام وجود دارد که این مفهوم ارتباط بلافصل بین زمین و آسمان را برقرار می‌کند.
عاشورا نبرد دو دیدگاه تئوریک است
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی با تأکید بر اینکه ماجرای عاشورا بیش از آنکه نبرد امام حسین(ع) با یزید باشد، نبرد دو دیدگاه تئوریک است، بیان کرد: یکی از این دیدگاه‌ها براساس مبنای اومانیستی شکل گرفته است، اومانیسم راهبر جامعه را براساس عقل بشری تعیین می‌کند. البته ممکن است لایه‌ها و پوشش‌های متفاوت داشته باشد، اما بن‌مایه‌های هر انتخابی برای راهبر جامعه که توسط گروهی از بشر انتخاب شده باشند، بن‌مایه اومانیستی و در تضاد و تقابل با رویکرد شیعی به لحاظ تئوریک دارد.
حجت‌پناه یکی دیگر از پیامد‌های اومانیسم را نیهیلیسم دانست و ادامه داد: عقل بشر حدود و ثغور دارد، در حالی که به لحاظ انسان‌شناسی فلسفی انسان می‌تواند به بیکرانگی برود، عقل بشر علی‌رغم اینکه بسیار محترم است، اما انسان به لحاظ ما هو انسان میلی به امر بیکران دارد و در بین این حدود و ثغور و تضاد است که نوعی از پوچی و بی‌هدفی و نیهیلیسم در جهان گسترده شده است؛ راه‌حل عبور از این بعد نیهیلیستی شاید بازاندیشی و تأمل تئوریک در مفهوم شیعه است که به‌عنوان یک تئوری آلترناتیور برای جهان امروز می‌توان آن را درنظر گرفت.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی با بیان اینکه عاشورا صرفاً یک واقعه تاریخی مربوط به سال ۶۱ نیست، گفت: عاشورا در متن و بطن خود، حکمت خالده و جاودان دارد و ما را به یک خرد جاودان رهنمون می‌کند؛ با این دیدگاه متوجه می‌شویم که باید بازگشتی به متون شیعی که نظرگاه شیعه است، داشت؛ منظور از متون نیز، ادعیه شیعه مانند زیارت عاشورا، دعای عرفه، دعای جامعه کبیره و احادیث امام رضا(ع) به‌خصوص حدیث سلسلةالذهب است.
حجت‌پناه با بیان اینکه این متون باید در یک تحقیق محتوای روشمندانه قرار بگیرند، تصریح کرد: در بازگشت به متن شیعی چند نکته وجود دارد، اول اینکه ما متن را مقیاس خود قرار می‌دهیم، زیرا به دنبال یک خرد جاودان هستیم، ما واقعه تاریخی و شخص حسین بن علی(ع) را نمی‌توانیم به لحاظ جسمانی ببینیم، اما متن از ضعف زمانی و مکانی خود فراتر رفته و به همین دلیل کتاب‌ها و کتیبه‌ها از اشخاص ماندگارتر شدند و حتی اشخاص را نیز ما به‌واسطه کتاب‌ها می‌شناسیم، پس متن امر و موضوع را ماندگار می‌کند.
وی ادامه داد: حیثیت دومی که برای متن قائلیم این است که متون دیدگاه‌های آن فرقه مذهبی و یا غیرمذهبی را بیان و برای ما روشن می‌کنند، متون مورد وثوق‌ترین سند ارزیابی یک دیدگاه است؛ البته در متون بین مذهب و غیرمذهب مرز‌های نامرئی وجود دارد.
متون شیعه را با دیدگاه تئوریک و در راستای یکدیگر ببینیم
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی با بیان اینکه براساس دیدگاه شیعه این متون را باید با دیدگاه تئوریک ببینیم، گفت: به‌طور نمونه، چون در آستانه اربعین قرار داریم، در جایی از زیارت اربعین آمده که شهادت می‌دهم به امامانی که از فرزندان تو هستند با کلمه تقوا؛ یعنی ما در زیارت اربعین به امامانی که بعد از امام خواهند آمد شهادت می‌دهیم.
حجت‌پناه افزود: شیعه قائل به فردی به نام صاحب زمان است که فرزند بلافصل امام یازدهم و منجی عالم بشریت است، پس در دیدگاه شیعه امامت یک سلسله بلافصل است. این متون هم متون بلافصل باهم هستند، نکته‌ای که باید به لحاظ تئوریک درنظر بگیریم این است که این متن‌ها در امتداد و در راستای یکدیگر هستند.
وی با اشاره به نقد عبدالکریم سروش به زیارت جامعه کبیره مبنی بر اینکه زیارت‌نامه معتبری نیست، گفت: در رابطه با نقد وی نکته‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه نباید همه مسائل را تاریخی ببینیم، بلکه باید آن‌ها را تئوریک دید، برای تفسیر زیارت جامعه کبیره، بیش از توجه به امر تاریخی آن، باید این زیارت را به لحاظ تئوری ببینیم.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی افزود: باید ببینیم در این زیارت چه اصل موضوع‌هایی طرح می‌شود و این اصل موضوع‌ها با دیگر اصل موضوع‌های متن‌های این گفتمان همسونگری دارند یا نه؟ اگر این اصل موضوع‌ها با هم همسویی نداشته باشند، می‌توانیم بگوییم این متن‌ها ربطی به این تئوری ندارد و یا تئوری شکل نگرفته است، اما در جامعه کبیره به اصل موضوع‌هایی اشاره شده که این اصل موضوع‌ها در زیارت عاشورا و دعای عرفه و سایر ادعیه نیز هم وجود دارد.
حجت‌پناه تصریح کرد: لذا، چون اصل موضوع‌های مطروحه در زیارت جامعه کبیره در تناسب با دیگر متون است، بنده معتقدم می‌توان زیارت جامعه کبیره را از متون شیعه در نظر گرفت، پس برای فهم یک موضوع ابتدا نباید به بحث تاریخی رجوع کرد، بلکه باید به سمت بحث تئوریک برویم.
وی با بیان اینکه متون شیعی امتداد دارند، گفت: این متون ما را به یک خرد جاودان دعوت می‌کنند، نکته همیشه مشترک در این متون این است که ابتدای متون سلام می‌دهد و دوم اینکه این سلام ابتدا به پدران و بعد به خود حضرت است، این یک خویشاوندی فکری است و یعنی همه این افراد ملتزم‌ترین افراد به تئوری صاحب دعا در برهه‌ها و مکان‌های متفاوت بودند؛ این ویژگی در کل متون متصل شیعه مشترک است.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی اصل سوم متون شیعی بیان عداوت علی‌رغم تولی دانست و بیان کرد: در جلسه گذشته بحثی راجع به عشق و پراگماتیسم داشتیم و گفتیم که پراگماتیسم به‌طور کلی نوعی تصمیم‌گیری و عملکرد براساس شرایط و موقعیت است و در نتیجه هیچ ارزش اخلاقی جاودانی را به رسمیت نمی‌شناسد، همچنین گفتیم وقتی از مفهوم عشق صحبت می‌کنیم باید مقید به یکسری اصول اخلاقی ماندگار باشیم و در غیر این‌صورت، یک رفتار پراگماتیسم است.
وی اظهار کرد: شبهه دیگری که عنوان می‌کنند این است که در زیارت عاشورا همان‌طور که سلام داده می‌شود، لعن می‌کند، این مسئله مخالفت با عشق، انسان‌دوستی و بشردوستی شیعه است، در جواب باید بگوییم اگر ما به یک عشق اعتقاد داریم باید از جهت مخالف آن نیز دوری بجوییم.
حجت‌پناه گفت: قرآن اصلی‌ترین کتاب شیعی است که در زمان پیامبر(ص) نازل شد و بعد از آن احادیثی جمع‌آوری شد، همچنین شیعه معتقد است حضرت زهرا(س) کتابی نوشته که به لحاظ ربوبی معیار و ملاک عملکرد و نحوه سیاستگذاری و حکومت کردن زمان بوده، اما امروز به این کتاب دسترسی نداریم، پس، چون به آن دسترسی نداریم نمی‌توانیم آن را نقد کنیم، اما به لحاظ فرمی جالب است که شیوه عملکرد امام را یک زن نوشته باشد.
صحیفه سجادیه ما را به دیدگاه معرفتی دعوت می‌کند
وی بیان کرد: تا زمان امام حسین(ع) هنوز کتابی به این شکل مدون نشده بود، اما بعد از عاشورا، امام سجاد(ع) اولین کتاب گردآوری شده شیعه با نام صحیفه سجادیه را عرضه می‌کند، متن‌های این کتاب، نکات جالبی دارد که آن‌ها را باید هم از بعد تاریخی و هم از بعد فراتاریخی سنجید؛ متون صحیفه سجادیه در شرایطی نوشته می‌شود که به‌صورت فیزیکی و کمیت پیروی در حد قابل اعتنا برای شیعه باقی نمانده بود، لذا این کتاب را به‌صورت مناجات و دعا ارائه کرد.
حجت‌پناه ادامه داد: رخداد‌هایی که در سطح سیاسی رخ می‌دهد، همیشه سطحی است، اما مهمترین رخداد‌ها همیشه در سطح فرهنگی هستند، امام سجاد(ع) در شرایطی که قادر به کار سیاسی نبود، یک کار فرهنگی انجام داد و تولید متن کرد؛ متنی که برای بشر تولید یک خرد جاودانه باشد.
دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی گفت: دعا‌های امام سجاد(ع) در کتاب صحیفه سجادیه متونی هستند که ما را به یک دیدگاه معرفتی دعوت می‌کنند و البته، چون برای تاریخ بشریت نوشته شده است در قالب قصه‌گویی است، زیرا هر موضوعی که با جزئیات فراوان ذکر شود، خود به خود مربوط به یک شرایط خاص می‌شود، اما متنی که به مفاهیم بیشتر بپردازد، قابلیت تفسیر برای همه اعصار دارد.
وی با اشاره به اینکه در صحیفه سجادیه به کلیات مفاهیم پرداخته شده و این مفهومی بودن به شدت امر مهمی است، یادآور شد: مفهوم است که پایه‌گذار تئوری خواهد بود، پس امام سجاد(ع) بحث تئوری شیعه را در شرایطی که تقریباً شیعه پیروی ندارد، با این ادعیه شروع می‌کند؛ کار دیگر امام سجاد(ع) تمدن‌سازی بود، ایشان به ما یاد می‌دهد که مهمترین کار هر فرد و جامعه این است که خود را به لحاظ معرفتی مورد تأمل و بازبینی قرار دهد؛ دعا یک نوع اراده‌گرایی است، چون معرفت برای تقویت اراده و کنشگری در ماست، لذا دعا یک امر منفعلانه نیست.
نظر شما :